Βασίλειος Γκίκας, Ακαδημαϊκός
"Ατομική και Συλλογική Ευθύνη".
Η ετυμολογική αναζήτηση
της λέξης Ευθύνη οδηγεί στην αρχαία Ελληνική λέξη "Εύθυνα", που
σήμαινε την Υποχρέωση όσων ασκούσαν Δημόσια Λειτουργήματα να λογοδοτούν γιά
ό,τι έπρατταν ή παρέλειπαν να πράξουν.
Γιά εκφραστικές ανάγκες
μας, με την πάροδο του χρόνου, η έννοια της λέξης διευρύνεται και σήμερα
δηλώνει την Υποχρέωση γι' αναγνώριση κι αποδοχή του κόστους και των συνεπειών
που συνεπάγονται οι πράξεις κι οι παραλείψεις μας.
Παράγωγο της Ευθύνης
είναι η Υπευθυνότητα, με ουσιαστική εννοιολογική διαφορά, καθώς ξεπερνά την
τυπική υποχρέωση της αναγνώρισης κι αποδοχής της Ευθύνης κι αναφέρεται στη
συνειδητή αξιολόγηση των συνεπειών της, χωρίς το στοιχείο του Εξαναγκασμού:
Συνειδητή Αξιολόγηση, που καθιστά την Υπευθυνότητα Αρετή κι Ενάρετους όσους
χαρακτηρίζονται με αυτή.
Η Συναίσθηση του
Χρέους, οι Ηθικές Αρχές, ο Σεβασμός κι η Αγάπη προς τον Συνάνθρωπό μας γεννούν
την Ευθύνη. Είναι Ατομική όταν εκπορεύεται από το Άτομο κι ασκείται από αυτό.
Κινούμενο στο πλαίσιο της νομιμότητας έχει Διακηρυγμένα Δικαιώματα κι έχει
δεσμευτεί και με Υποχρεώσεις. Αν δεν εκδηλωθεί, έρχεται η ανάγκη κι επιβάλλεται,
τότε, όμως, δεν μιλάμε για Ευθύνη, αλλά για Συμμόρφωση. Γέννημα του φόβου και
της τιμωρίας, πολλές φορές υποκριτικά, εμφανίζεται ως Ευθύνη, όμως, η
πραγματική Ευθύνη εκπορεύεται από καλοπροαίρετους, αυτοθυσιαστικούς,
ευαίσθητους και καμιά φορά Ήρωες Πολίτες. Σε αυτούς δεν έχει θέση η ανυπακοή για την ανυπακοή, η αδιαφορία, η μαγκιά, ο εγωκεντρισμός, η προβολή κι η
δημοσιότητα λίγων λεπτών. Προσωπικότητες με σταθερές αναφορές που δεν
επηρεάζονται από τους ανέμους των καιρών, μ' επίγνωση του εφήμερου και του
αιώνιου. Είναι Εγγύηση για τους Συνανθρώπους τους που έρχονται σε επαφή μαζί
τους και σε ολόκληρη την Κοινωνία.
Σε αυτό το σημείο
φαίνεται ότι η Ατομική Ευθύνη δεν είναι και τόσο Ατομική, αλλά εμπλέκεται με
την Κοινωνική, αφού μέσα στην Κοινωνία καλλιεργείται, δοκιμάζεται κι ασκείται.
Είναι Κοινωνική, όταν
τη συναντάμε σε μεγάλα πληθυσμιακά σύνολα, όταν την προσδοκούμε από το σύνολο
της Κοινωνίας. Είναι τότε που οι πολλοί στοιχίζονται οικειοθελώς πίσω από έναν
υψηλό Στόχο, έναν Ιερό Σκοπό, τότε η επιτυχία των ενεργειών τους και των
σχεδίων τους είναι πλέον βέβαιη: οι κοινωνικοί αρμοί γίνονται πιο σφιχτοί κι η
Αλληλεγγύη γίνεται σχεδόν ψηλαφιστή.
Το ενδιαφέρον γιά τον
Συνάνθρωπο διαπερνά τις διαφορετικότητες, δημιουργεί ευαισθησίες και παίρνει τη
μορφή μίας μεγάλης αγκαλιάς, έτοιμης να κλείσει μέσα της και να βοηθήσει τον
Πλησίον, αυτόν τον άγνωστο, διότι Πλησίον είμαστε κι εμείς γιά τους άλλους.
Ακατάλυτοι Δεσμοί δημιουργήθηκαν από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να ζει σε
Κοινότητες, έκανε Συμφωνίες, με τους άλλους, έφτιαξε Νόμους, καθιέρωσε Θεσμούς,
ανέπτυξε Ήθη κι Έθιμα κι όλα αυτά τα συντήρησε, τα προασπίστηκε και τα
διαφύλαξε.
Αυτά δεν έγιναν άπαξ.
Άλλοτε πάλι τα
καταπάτησε, τα αλλοίωσε, τα κακοποίησε. Πολιτικό Ον ο Άνθρωπος έχει κι ένστικτα
που τον γυρίζουν πίσω. Παρά τις προόδους σε διάφορους τομείς της ζωής του, στα
κύτταρά του κρύβονται Συναισθήματα κι Αναμνήσεις της Πρωτοїστορίας του κι όταν
έρθουν στην επιφάνεια αναταράσσουν τη σχετική ηρεμία που επετεύχθη με τόσο κόπο
και τότε το Κοινωνικό Συμβόλαιο κοντεύει ν' αχρηστευθεί.
Αυτή η αναταραχή
οφείλεται και σε άλλους λόγους: κοντόφθαλμα Συμφέροντα Ατόμων κι Ομάδων,
υπερφίαλα Σχέδια Ηγετών και κάθε είδους Φανατισμοί συναποτελούν ένα εκρηκτικό
μείγμα που δυναμιτίζει τα θεμέλια της Κοινωνίας. Ανερμάτιστα προσχήματα,
ακατάσχετη απληστία κι ασυγκράτητη αφροσύνη, οδηγούν σ' εκρηκτικές καταστάσεις
και βάζουν σε κίνδυνο την Κοινωνική Συνοχή και τη ζωή των Ανθρώπων. Τότε είναι
που η Κοινωνία πρέπει να δράσει Συλλογικά, οργανωμένα, για να διαφυλάξει όσα
πέτυχε με κόπο: να τιμωρήσει τον Κερδοσκόπο, τον Καταπατητή, τον διαδοσία
ψευδών ειδήσεων, τον πονηρό, τον τυχοδιώκτη που είναι έτοιμος να εκμεταλλευτεί
τη συγκυρία, κάνοντας εμπόριο τον φόβο, την αδυναμία, την ανάγκη και τη φτώχεια
των Συνανθρώπων του.
Η Κοινωνική Ευθύνη δεν
αγοράζεται ούτε πωλείται, είναι Αγαθό που αποκτάται με καθημερινή άσκηση κι όχι
ευκαιριακά.
Οι Πολίτες, ως Κοινωνία
Πολιτών, έχουν ευθύνες των ατομικών και των συλλογικών τους επιλογών, η απόδοση
των οποίων γίνεται στα πλαίσια της Συλλογικής Συνείδησης, καθώς καταλογισμός
Ατομικών Ευθυνών για τις πολιτικοιδεολογικές πεποιθήσεις του Πολίτη δεν συνάδει
με τις Δημοκρατικές Αρχές.
Όμως, επισημαίνονται οι
ασθενικές επιδόσεις της Ελληνικής Κοινωνίας στην καλλιέργεια Κοινωνικής
Ευθύνης, που δεν έχει γίνει αντιληπτή, αλλά δαιμονοποιείται, θυσιαζόμενη στο
βωμό της προστασίας μίας νοσηρής αντίληψης περί Ατομικότητος.
Η Συλλογική Κοινωνική
Υπευθυνότητα ξεφεύγει από τα στενά πλαίσια της Ατομικής Ευθύνης και δεν
στοχεύει σε ενοχοποίηση του Πολίτη, καταδικάζοντας τον ως φταίχτη, στοχεύει να
τον βοηθήσει γιά να κατανοήσει τη Δυναμική της Υπευθυνότητας και ν' αντιληφθεί
τον ευρύτερο διαδραστικό του ρόλο, στη ζωή της Κοινωνίας των Πολιτών.
Η Ατομική Ευθύνη, σε
γενικές γραμμές, χρησιμοποιείται για να περιγράψει το κατά πόσο η γενικότερη
Συμπεριφορά ενός Ατόμου είναι σωστή και συμβατή με τους Κανόνες της Πολιτείας,
αποδίδοντας παράλληλα Συνυπευθυνότητα σε κάθε Πολίτη, ως μέρος μιάς Οργανωμένης
Κοινωνίας.
Το Κράτος έχοντας την
ευθύνη της Εκπαίδευσης των Πολιτών του, ουδέποτε ενέταξε στα Εκπαιδευτικά του
Προγράμματα (κυρίως Νηπιαγωγείου και Δημοτικού, όπου τα παιδιά απορροφούν τις
πληροφορίες σαν σφουγγάρια) Μαθήματα Συμπεριφοράς, κατ' επέκταση Ατομικής
Ευθύνης.
Όχι μαθήματα στείρας
αποστήθισης, αλλά πραγματικά μαθήματα γιά την Ορθή Συμπεριφορά. Η επανάληψις
είναι μήτηρ πάσης μαθήσεως, συνεπώς μαθήματα επαναλαμβανόμενα σε κάθε
Εκπαιδευτική Βαθμίδα κι αναλόγως προσαρμοσμένα, όπως: πώς χαιρετούμε, πώς
τρώμε, οδηγική συμπεριφορά, ώρες κοινής ησυχίας, προστασία περιβάλλοντος,
ανακύκλωση, Ισότητα (γενικώς), Σεβασμός στην Προσωπικότητα του άλλου, Σεβασμός
στην Τρίτη Ηλικία, Σεβασμός στην Περιουσία του άλλου, Σεβασμός στα ζωή γενικώς
(Ανθρώπων και ζώων) και πολλά άλλα.
Δεδομένου ότι κάθε
παιδί μεγαλώνει σε διαφορετικό Οικογενειακό Περιβάλλον (από περιβάλλον με
έντονα στοιχεία παραβατικότητας έως και περιβάλλον μ' ελαστικά έως ξεχειλωμένα
όρια Ελευθερίας), είναι τουλάχιστον άστοχο ν' αναζητείται ατομική Ευθύνη από
Άτομα που ενδεχομένως δεν έχουν έρθει ποτέ σε επαφή με Κανόνες Ορθής
Συμπεριφοράς και ταυτόχρονα το Κράτος ν' αποποιείται της δικής του Ευθύνης.
Το Κράτος έχει την
Ευθύνη της νομοθέτησης και της εποπτείας εφαρμογής των Νόμων.
Η αυστηρή εφαρμογή ενός
Νόμου κατά την πρώτη περίοδο, ακολουθείται συνήθως από μιά ατονία των Μέτρων
Ελέγχου, οπότε αναλαμβάνει η λογική της Μάζας στην καταστρατήγησή του,
καταλήγοντας πολλές φορές στην ουσιαστική αναίρεσή του, γεγονός που οδηγεί
ακόμη κι ορκισμένους Νομιμόφρονες Πολίτες, στην παρανομία, διότι, όπου αρχίζει
η Μάζα, σταματά η Ευθύνη και τούτο σημαίνει πως η Υπευθυνότητα προϋποθέτει την
Ατομικότητα, πορεύεται επιλεκτικά μαζί της και προικοδοτεί με κύρος κι
αυθεντικότητα την Προσωπική μας Ταυτότητα.
Αν οι Άνθρωποι μπορεί
να είναι κακοί, ο Άνθρωπος όμως είναι καλός, τότε, η επώνυμη κι υπεύθυνη
Ατομικότητα, με τον Αυτοσεβασμό της, την Αυτοσυνείδηση και την Αυτοκριτική της,
λογοδοτώντας στο Ηθικό της Υπερεγώ, είναι, τουλάχιστον εκούσα, αφερέγγυα και
κακή.
Οι Άνθρωποι ως Μάζα, ως
Συλλογικό Υποσυνείδητο κι ως Αγελαία Μαζοψυχή, χωρίς Ατομικές Ενστάσεις και
Διαφοροποιήσεις, χωρίς Ποιοτικές Απαιτήσεις κι αυστηρές Αξιολογικές Κρίσεις,
δουλεύοντας με την ισοπεδωτική λογική και την πρακτική του οδοστρωτήρα, που
χαρίζεται στην Αγελαία Βάση, αδικούν την υπεροχή και λειτουργούν με απεριόριστη
Ανευθυνότητα.
Επειδή η Κοινωνικότητα,
έμφυτη Ανάγκη μας κι Αρετή, αφού οὐ καλόν ἐστι εἶναι τὸν ἄνθρωπον μόνον, δεν
αποτελεί παρθενογενετικό φανέρωμα αλλά επίπονο, πολύχρονο κι επίζηλο
πολιτιστικό άθλημα και καύχημά μας, δεν μπορεί κανείς ούτε να την καταδικάσει
συλλήβδην ούτε να την αρνηθεί διαρρήδην. Διότι η Ποιότητα μίας Κοινωνίας είναι
το άθροισμα των επιμέρους, των Ατομικών μας Ευθυνών, που τη συνθέτουν, τη
συναποτελούν και τη συγκροτούν.
Δεν μπορούμε να
στηλιτεύουμε την Κοινωνική Ανευθυνότητα, έχοντας δώσει συγχωροχάρτι στην
Ατομική μας Ευθύνη κι Υπαιτιότητα. Οι φωτισμένες Ατομικότητες είναι αυτές που
δημιουργούν τις πειθαρχημένες Συλλογικότητες.
Ο Εγωκεντρισμός, η
υπερφίαλη αλαζονική Ατομικότητα κι η αλληθωρίζουσα κι υποτονική Υπευθυνότητα
υπονομεύουν την υγιή Κοινωνικότητα, δυναμιτίζουν κι ακυρώνουν και την ασφάλεια
του Ατόμου, αφού η ποικιλώνυμη Ολιγωρία κι Ανευθυνότητα λειτουργούν
ετεροκαταστροφικά κι αυτοκαταστροφικά.
Η Ατομική Ευθύνη δεν
οριοθετείται μόνο νομικά και κατοχυρώνεται Θεσμικά, δεν είναι η Νόμῳ
απαιτούμενη, η έξωθεν ή άνωθεν επιβαλλόμενη, αλλά η έσωθεν εμπνεόμενη,
κατακτώμενη κι αποκτώμενη. Δεν είναι προϊόν Εξαναγκασμού, αλλά πρωτίστως
απόρροια Ηθικού Αυτοελέγχου και Συνειδησιακού Αυταναγκασμού.
Είναι η Ευθύνη που
τροφοδοτείται από τα σπάνια αποθέματα του Φιλότιμου και του Άγραφου Ηθικού
Νόμου της Καθαρής Συνείδησης και της τρυφερής καρδιάς.
Η Ατομική μας Ευθύνη
δεν απορρέει μόνο από τον Νομικό Πολιτισμό του συμβατικού καθωσπρεπισμού και
της θεσμοθετημένης επισημότητας, είναι κυρίως αυτή που αναβλύζει από τον πηγαίο
κι άδολο Αυθορμητισμό μας, από τον Πολιτισμό των εξευγενισμένων Ηθών της
τρέχουσας καθημερινότητας. Δεν είναι η συμμόρφωση στο γράμμα του Νόμου, στον
φόβο του Αστυνομικού, η υποταγή στην Πρακτική Ανάγκη, αλλά η συμπόρευση με το
πνεύμα αυτού του Νόμου κι η ανυπόκριτη υπακοή στην Κοινωνική του Σκοποθεσία και
στην Ηθική του Αναγκαιότητα.
Η πρώτη εκτρέφει Άτομα
του στυγνού Ορθολογισμού, του άκαμπτου Νομικού Συστήματος, που στην καλύτερη
εκδοχή του το μόνο που θα καταφέρει δεν θα είναι η συντριβή της πληθωρικής
Καλοσύνης, αλλά η αυτοκαταστροφή τους.
Η δεύτερη γεννά
μεγαλόψυχους, που δε μένουν προσηλωμένοι στο αλαζονικό ύφος της Ταπεινότητας
του Μεγαλείου τους, αλλά υπακούοντας στην ηθική προτροπή του Ανθρωπιστικού τους
Ήθους, ανακαλύπτουν το μεγαλείο της Ταπεινότητας, ακόμη κι αν είναι βουτηγμένο
μέσα στη θολή κι άδικη Κοινωνική Αθλιότητα.
Ο αποτρεπτικός κι
εκφοβιστικός χαρακτήρας της Ποινικής Νομοθεσίας και των πρακτικών Κυρώσεών της
δεν διαπλάθει καλύτερους Πολίτες, δημιουργεί μόνο λιγότερο ή περισσότερο
φοβισμένους Ανθρώπους.
Ο Φόβος κι η Απειλή,
επενδύοντας στον κατώτερο Ψυχισμό μας, πρόσκαιρα και περιστασιακά τον ελέγχουν,
τον ποδηγετούν, τον αιχμαλωτίζουν και τον εκφοβίζουν, αλλά δεν τον
εξανθρωπίζουν. Αντιθέτως, ο φόβος των συνειδησιακών τύψεων και των ηθικών
επιπτώσεων δρα σωφρονιστικά: αποτρέπει από το κακό, προτρέπει προς το καλό,
προς την Ατομική Ευθύνη, το πνεύμα της Εθελοθυσίας, του Αυτοσεβασμού και του Κοινωνικού
Σαμαρειτισμού, που δε βλασταίνουν και δεν ευδοκιμούν σε ψυχικά εδάφη διαβρωμένα
από την αμοιβαία καχυποψία, την εγώδουλη Χρησιμοθηρία και την παρατεταμένη
Αξιακή Ανομβρία.
Αν όλοι επιθυμούμε
ειλικρινά την Αξιακή Αναβάθμιση της Κοινωνίας και τον ποιοτικό της
Μετασχηματισμό, ας αρχίσουμε τις διορθωτικές κινήσεις πρώτα από τον εαυτό μας.
Πριν αναθεματίσουμε και
λιθοβολήσουμε την κακή Κοινωνία, τη μειωμένη της Ευθύνη και την επιλεκτική της
ευαισθησία, ας αναλογισθούμε τι ποσοστό, πόση δοσολογία από τη δική μας
Ανευθυνότητα, αδιαφορία και μικροψυχία περιέχεται μέσα στη βεβαρημένη αυτή
Κληρονομικότητα της Κοινωνίας, μέσα στην απαθή της πλαδαρότητα, την ηθική της
δυσκαμψία και στη γενικότερη Αντικοινωνική Συμπεριφορά και νοοτροπία.
Επειδή η Συλλογική Υπευθυνότητα
κι η Ατομική Ευθύνη είναι συγκοινωνούντα δοχεία κι η Σχέση τους είναι
αμφίδρομη, είναι ευεξήγητο και φυσικό το επίπεδο της πρώτης να συναρτάται στενά
με την ποιοτική στάθμη της δεύτερης.
Επειδή η Ατομική μας
Ευθύνη εδράζεται κυρίως στον Άγραφο, Ηθικό Νόμο κι απορρέει από την αυτόβουλη
προαίρεσή μας, τον Αυτοπροσδιορισμό και τον Αυταναγκασμό μας, οι προτροπές γι’
αυτήν, ακόμη κι αν προέρχονται από τα επισημότερα χείλη, δεν θα έχουν το
επιθυμητό αποτέλεσμα.
Η αποτελεσματικότητα
των προτροπών είναι συνάρτηση της παιδευτικής στάθμης των αποδεκτών. Η πρακτική
εφαρμογή αυτών των υποδείξεων κι η επιτακτική τους σκοπιμότητα εξαρτάται
πρωτίστως από τη συνειδητοποιημένη Ηθική τους Αναγκαιότητα. Όταν αυτή η
συνειδητοποίηση απουσιάζει λίγο ή πολύ, καλείται να καλύψει το κενό ο κίνδυνος
κι ο φόβος της φονικής απειλής.