Συνοπτικά ο Διαφωτισμός
κι ο Ελληνικός Διαφωτισμός μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Ο Διαφωτισμός ήταν
επακόλουθο της Επιστημονικής Επανάστασης του 17ου αιώνα, που με τη σειρά της
προκλήθηκε από τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου τον 16ο αιώνα και στη συνέχεια
του Γαλιλαίου στην Αστρονομία, τις κινήσεις των Πλανητών. Η διαπίστωση ότι η Γη
κινείται γύρω από τον Ήλιο κι όχι το αντίστροφο έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές
Ιδέες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες, διδάσκονταν στα Πανεπιστήμια και στα
Σχολεία και προστατεύονταν από την Εκκλησία. Η ανακάλυψη κηλίδων στον Ήλιο και
κρατήρων στη Σελήνη έδωσε τέλος στην εικόνα μίας τέλειας πλάσης. Στον
Μικρόκοσμο, οι παρατηρήσεις του Ολλανδού Άντον φον Λέβενχουκ, που
χρησιμοποιώντας το μικροσκόπιο διαπίστωσε πως υπάρχουν μικροβιακές μορφές ζωής,
συμπλήρωσε την εικόνα της ατέλειας της Φύσης και δημιούργησε ερωτήματα σχετικά
με την Τελεολογία της. Η διδασκαλία της Εκκλησίας, μαζί με την Αριστοτελική
Λογική, ήρθαν σε αντίφαση με τις πειραματικές παρατηρήσεις του Πραγματικού
Κόσμου. Οι Επιστήμονες των ερχόμενων Γενεών δεν εμπιστεύονταν πλέον τυφλά την
Εκκλησία και τον Αριστοτέλη. Ο Ρενέ Ντεκάρτ, έχοντας διαγράψει μία λαμπρή
καριέρα ως Επιστήμονας, ένιωθε την ανάγκη ν' ανανεώσει τις Επιστημονικές
Μεθόδους (Λόγος περί Μεθόδου,1637). Συνέχισε το ίδιο έργο σε καθαρά Φιλοσοφικό
κι η Φιλοσοφία του ονομάστηκε Καρτεσιανισμός. Ο Ολλανδός Μπαρούχ Σπινόζα
τάχτηκε υπέρ της Καρτεσιανής Θεωρίας, κυρίως στο θέμα της Ηθικής. Η Φιλοσοφία
του Σπινόζα ήταν επικεντρωμένη γύρω από την άποψη του Σύμπαντος, στην οποία ο
Θεός κι η Φύση ήταν ένα πράγμα. Αυτή του η Φιλοσοφική Ιδέα έγινε η Κεντρική
Ιδέα του Διαφωτισμού.
Μετά την Ειρήνη των
Πυρηναίων το 1659, η Γαλλία πήρε μία κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη σε πολλούς
Τομείς. Στον 17ο αιώνα, η ανάπτυξη του Διεθνούς Εμπορίου των Κάτω Χωρών εις
βάρος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας ώθησε τον Ολλανδό Ουμανιστή, Πολιτικό,
Διπλωμάτη, Ποιητή και Νομικό, Ούγκο Γκρότιους (Hugo Grotius, 10 Απριλίου 1583 -
28 Αυγούστου 1645) ν' ανανεώσει τους Κανόνες του Διεθνούς Δικαίου και να θέσει
τις βάσεις γιά τα Φυσικά Δικαιώματα. Το κέντρο βάρους του Ναυτικού Ανταγωνισμού
μετατοπίστηκε στη Βόρεια Ευρώπη. Το Εμπόριο προς τις Ινδίες έβαλε 3 Ευρωπαϊκές
Δυνάμεις σε μεγάλο Ανταγωνισμό: τις Κάτω Χώρες, τη Γαλλία και τη Μεγάλη
Βρετανία.
Γιά τη μετάβαση από τον
17ο αιώνα, τον Αιώνα του Ορθολογισμού, στον 18ο αιώνα, τον Αιώνα των Φώτων, το
υπόδειγμα του Νεύτωνα μένει αξεπέραστο, στο ότι η Επιστήμη χρησιμοποίησε
Εμπειρικές Παρατηρήσεις, όπως η Δυναμική των Πλανητών του Γιοχάνες Κέπλερ κι η
Οπτική, γιά να δημιουργήσει μία Θεωρία που εξηγούσε όλα τα Φαινόμενα: τη Θεωρία
της Παγκόσμιας έλξης, της Βαρύτητας. Η χρήση του Πειράματος και της Παρατήρησης
γιά τον έλεγχο και τη διατύπωση νέων Θεωριών κι η Μαθηματικοποίηση κι
Ποσοτικοποίηση των Επιστημών αποτέλεσαν βαθιά τομή που άλλαξε τη φυσιογνωμία
της Έρευνας. Το έργο του Νεύτωνα "Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής
Φιλοσοφίας, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica" αποτέλεσε σύνοψη
των επιτευγμάτων της προηγούμενης περιόδου κι έθεσε την Επιστήμη σε νέες πλέον
κατευθύνσεις.
Ο Διαφωτισμός αποτελεί
σημαντικό Πνευματικό Κίνημα, που τοποθετείται στα τέλη του 17ου αιώνα και στις
αρχές του 18ου, το οποίο οι ίδιοι οι Γάλλοι Διαφωτιστές αποκάλεσαν Siècle des
Lumières, θεωρώντας εαυτούς Φωτοδότες.
Ο Διαφωτισμός αρχικά
ξεκίνησε στη Γαλλία κι αργότερα στις άλλες Χώρες της Ευρώπης κι έξω απ' αυτή,
προετοιμάζοντας την Γαλλική Επανάσταση. Οι Διαφωτιστές πρέσβευαν τον
Ορθολογισμό και την πίστη στην Πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές σε όλες τις πτυχές
της Ανθρώπινης Δραστηριότητας, στους Πολιτικοκοινωνικούς Θεσμούς, στη Θρησκεία,
στην Εκπαίδευση και στην Οικονομία. Τάχθηκαν υπέρ της Ατομικής Ελευθερίας,
εναντίον της τυραννικής διακυβέρνησης και της καταπίεσης που ασκούσε η
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Βασικός φορέας των νέων
Ιδεών που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη Αστική Τάξη, που μέχρι εκείνη
την εποχή παρέμενε αποκλεισμένη από την Απολυταρχία. Ανάμεσα στους σημαντικούς
εκφραστές του Διαφωτισμού τοποθετούνται ο Βολταίρος κι ο Μοντεσκιέ. Οι
Διαφωτιστές Ντενί Ντιντερό, Ζαν Λε Ροντ ντ' Αλαμπέρ και Ζαν Ζακ Ρουσσώ
συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του Διαφωτισμού στην Εγκυκλοπαίδεια.
Παράλληλα, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ διατύπωσε τη Θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου,
προτρέποντας σε μιά Ευρώπη που θα υποστήριζε τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Οι ρίζες του
Διαφωτισμού καλύπτουν μεγάλο μέρος του 17ου αιώνα. Ήδη από τον 16ο αιώνα, ο
Μισέλ ντε Μονταίν εφάρμοσε τον Σκεπτικισμό, μπερδεμένος από τις πολλές
Θρησκευτικές Διαμάχες αποσύρθηκε κι έγραψε τα Δοκίμια (Essais). Ο Σκεπτικισμός
πήρε πιό ακραία μορφή με τον Ρενέ Ντεκάρτ στα μέσα του 17ου αιώνα. Η Φιλοσοφία
που αναπτύχθηκε στον 17ο αιώνα ονόμασε αυτή την εποχή, Εποχή του Ρασιοναλισμού.
Το 1688 η Ένδοξη Επανάσταση στην Αγγλία σηματοδότησε την αρχή του τέλους γιά
την Απόλυτη Μοναρχία στην Ευρώπη. Προς τα τέλη του 17ου αιώνα εκδίδονται τα
πρώτα γραπτά του Διαφωτισμού. Με τον όρο Διαφωτισμός εννοείται η Πνευματική
Κίνηση που σημειώθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τα τέλη του 17ου και σε όλο τον 18ο
αιώνα με κύριους στόχους τη λύτρωση του Ανθρώπινου Πνεύματος από τις προλήψεις,
τις δεισιδαιμονίες, την Αυθεντία του Κράτους και της Εκκλησίας και την
επικράτηση του Ορθού Λόγου, της Πνευματικής Ελευθερίας, της Ανεξιθρησκίας και
του σεβασμού της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας, χωρίς να λειτουργήσει ως Φιλοσοφικό
Κίνημα.
Ο Διαφωτισμός ξεχωρίζει
από όλα τα προηγούμενα Κινήματα Διανοουμένων από τον αποδέκτη του: το ευρύ
κοινό. Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στο ευρύ κοινό να
δημιουργήσει μία Κοινή Γνώμη. Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις
υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του Κύκλου των Συγγραφέων και των Ανθρώπων
των Γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του Λαού. Βασικό ρόλο σε αυτή την
υπόθεση έπαιξε η Γαλλία, πριν και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Η Γαλλία τον 18ο
αιώνα γνώρισε μία περίοδο, σχεδόν 80 χρόνων, εσωτερικής ειρήνης κι οικονομικής
ευημερίας. Εκτός αυτού, η Γαλλία ήταν η πιό μεγάλη πληθυσμιακά Χώρα στην Ευρώπη,
με τη μεγαλύτερη λαμπρότητα και γόητρο. Η Γαλλική γλώσσα κι ο Γαλλικός Αυλικός
Πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν από το Βερολίνο στην Πρωσία ως την
Αγία Πετρούπολη στη Ρωσία. Όμως, εσωτερικά άρχισε να γεννιέται μιά αλλαγή. Οι
νέες Φιλοσοφικές Ιδέες εξαπλώνονταν γρήγορα μέσω των Σαλονιών, των Καφέ, των
Λογοτεχνικών κι Επιστημονικών συναθροίσεων. Ο πρώτος φορέας των καινούριων
Ιδεών υπήρξαν τα Καφέ, κυρίως τα Καφέ του Παρισιού, που αποτελούν τα καταφύγια
νεαρών Ποιητών και διαφόρων άλλων ανθρώπων που συζητούσαν παθιασμένα γιά τις
νέες Ιδέες και Φιλοσοφίες. Κυρίως όμως είναι τα Κοσμικά Σαλόνια, εκεί όπου το
Κίνημα του Διαφωτισμού γίνεται ευρέως γνωστό. Με την έννοια Σαλόνια εκείνη την
εποχή εννοούνταν χώροι συγκέντρωσης ανθρώπων, ανεξάρτητα από το Επάγγελμα, το
Θρησκευτικό τους Πιστεύω και τις Ιδέες τους, όπου έβρισκαν την ευκαιρία να
εκφράσουν τις απόψεις τους και τη γνώμης τους, καθώς στη Γαλλία όπως και σε
πολλά άλλα τμήματα της Ευρώπης εκείνη την περίοδο δεν επικρατούσε Ελευθερία
Γνώμης κι Ελευθεροτυπία. Οι πλούσιες Αστές Κυρίες συνιστούν έναν Κοινωνικό
Κύκλο από Λογοτέχνες, Καλλιτέχνες, Ζωγράφους, Ανθρώπους των Γραμμάτων κ.α. κι
έτσι ξεδιψούν τη δίψα τους γιά Μάθηση και Πολιτισμό. Χαρακτηριστικό είναι το
παράδειγμα της Μαρκησίας ντε Πομπαντούρ και της Μαντάμ Ζοφρέν, οι οποίες είχαν
δημιουργήσει έναν μεγάλο Κύκλο με συγκεντρώσεις πολλές φορές εβδομαδιαίως. Οι
Ακαδημίες τότε αποτελούνταν από πολύ μορφωμένους ανθρώπους που ένωναν τις
δυνάμεις τους κι ασχολούνταν με τα Γράμματα και τις Επιστήμες, προσπαθώντας γιά
τη διάδοση της Γνώσης. Σχεδόν πανομοιότυπες με τις Ακαδημίες, γεμάτες από
ανθρώπους που διψούσαν γιά Γνώση, οι Βιβλιοθήκες και τ' Αναγνωστήρια
πολλαπλασιάστηκαν, από κρατική μέριμνα κι από Δωρεές πλουσίων Ιδιωτών:
περιλάμβαναν Επιστημονικές Εργασίες και μεγάλα Λεξικά κι αποτελούνταν από
αίθουσες μελέτης κι αίθουσες συζητήσεων. Αυτές οι Λέσχες και τα Σωματεία της
Γνώσης λειτουργούσαν όπως και τα Σαλόνια και σχημάτιζαν μεταξύ τους Επαρχιακά,
Εθνικά κι Ευρωπαϊκά Δίκτυα ανταλλαγής βιβλίων κι αλληλογραφίας. Τα πάντα
ερευνούνταν και συζητούνταν εκεί: από Φυσική και Χημεία μέχρι Αγρονομία και
Δημογραφία. Η νέα Ιδεολογία προωθήθηκε αποτελεσματικότερα μέσα από τον
μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων
λέξεων. Έννοιες όπως Εξουσία, Κράτος, Κοινωνία, Μεσαία Τάξη, Φύση, Ευτυχία,
Αρετή, Πρόοδος και Τεχνική εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των Ευρωπαϊκών
γλωσσών κατά τον 18ο αιώνα. Οι Διαφωτιστές ταξίδευαν στο εξωτερικό, όπου
εξέθεταν τις απόψεις τους, προσκεκλημένοι συχνά από Ηγεμόνες της Φωτισμένης
Δεσποτείας, όπως ήταν ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας κι η Μεγάλη Αικατερίνη της
Ρωσίας.
Ο Διαφωτισμός ως
φαινόμενο παρατηρήθηκε στις περισσότερες Ευρωπαϊκές Χώρες και συχνά
συνοδεύονταν και από μία συγκεκριμένη τοπική χροιά. Γιά παράδειγμα: στη Γαλλία
συχνά συσχετίζονταν με Αντικυβερνητικές κι Αντιεκκλησιαστικές Δυνάμεις, ενώ στη
Γερμανία γνώρισε ευρεία διάδοση στη Μεσαία Τάξη κι εξέφρασε ένα πνευματιστικό
κι εθνικιστικό τόνο, χωρίς να είναι ενάντια στην κυβέρνηση ή στην Εκκλησία.
Παρομοίως οι αντιδράσεις των διαφόρων Κυβερνήσεων διέφεραν κατά πολύ, καθώς στη
Γαλλία η Κυβέρνηση ήταν γενικώς εχθρική, ενώ στη Βρετανία η Κυβέρνηση ήταν
σχετικά αδιάφορη. Παράλληλα, η Απόλυτη Βασιλική Εξουσία έχανε το κύρος της.
Στον Σκωτσέζικο Διαφωτισμό [Scottis Enlightenment, υπήρξε περίοδος της Ιστορίας
της Σκωτίας τον 18ο αιώνα, η οποία χαρακτηρίζεται από πνευματικά κι
επιστημονικά επιτεύγματα. Γύρω στα 1750, ο Σκωτσέζικος Λαός ήταν ένας από τους
πιό μορφωμένους Λαούς της Ευρώπης, με ποσοστό εγγραμμάτων κοντά στο 75%. Οι
Σκωτσέζοι Διανοούμενοι βαδίζοντας στα χνάρια του Διαφωτισμού, του οποίου η
φλόγα έκαιγε την ίδια περίοδο στην ηπειρωτική Ευρώπη, απέρριπταν κάθε Αυθεντία,
πίστευαν στην Ισότητα μεταξύ των Ανθρώπων και θεωρούσαν τη Λογική ως το μόνο
ασφαλές μέσο γιά να φτάσει κάποιος στην Αλήθεια. Ο Σκωτσέζικος Διαφωτισμός
διαφοροποιήθηκε αρκετά από αυτόν της γηραιάς ηπείρου, καθώς τον διέκρινε η
έντονη τάση προς τον Εμπειρισμό], στις μεγάλες πόλεις της Χώρας, όπως το
Εδιμβούργο κι η Γλασκώβη, δημιουργήθηκαν πνευματικές υποδομές γι' αμοιβαία
υποστηριζόμενα Πνευματικά Ιδρύματα, όπως Πανεπιστήμια, Λέσχες Ανάγνωσης,
Βιβλιοθήκες και Μουσεία, κάτι που έκανε τον Βολταίρο στη Γαλλία να σχολιάσει
πως η Σκωτία αποτελεί έμπνευση γιά όλες τις Ιδέες των Διαφωτιστών σχετικά με
τον Πολιτισμό. Οι Τομείς που αναπτύχθηκαν ιδιαιτέρως ήταν η Φιλοσοφία, η
Πολιτική Οικονομία, η Μηχανική, η Αρχιτεκτονική, η Ιατρική, η Γεωλογία, η
Αρχαιολογία, το Δίκαιο, η Γεωπονία, η Χημεία κι η Κοινωνιολογία.
Ο Σκωτσέζικος
Διαφωτισμός εξαπλώθηκε και εκτός των συνόρων της Σκωτίας, στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Επίσης, οι ιδέες του μεταφέρθηκαν και πέρα από τον Ατλαντικό μέσω των
μεταναστών στον Νέο Κόσμο και αργότερα από τους Αμερικανούς φοιτητές στα
πανεπιστήμια της Σκωτίας. Συνεπώς, μεγάλο μέρος της τεχνολογικής και κοινωνικής
ανάπτυξης κατά το 18ο και 19ο αιώνα, σε χώρες όπως οι Η.Π.Α., ο Καναδάς και η
Νέα Ζηλανδία, αποδίδεται σε απογόνους Σκωτσέζων Αποίκων. Σημαντικοί Εκπρόσωποί
της ήταν: 1.Τζόζεφ Μπλακ (1728 - 1799), Φυσικός και Χημικός. 2. Τζέιμς
Μπόσγουελ (1740 - 1795), Δικηγόρος και Συγγραφέας. 3. Ρόμπερτ Μπερνς (1759 -
1796), Ποιητής. 4. Άνταμ Φέργκιουσον (1723 - 1816), Φιλόσοφος, Ιστορικός και
Κοινωνιολόγος. 5. Άνταμ Σμιθ (1723 - 1790), Οικονομολόγος. 6. Τζέιμς Βατ (1736
- 1819), Μηχανικός. 7. Ντέιβιντ Χιουμ (1711 - 1776), Φιλόσοφος κ' Ιστορικός. 8.
Φράνσις Χάτσεσον (1694 - 1746), Φιλόσοφος. 9. Τζέιμς Χάτον (1726 - 1797),
Γεωλόγος και Χημικός. 10. Γουόλτερ Σκοτ (1771 - 1832), Συγγραφέας και Ποιητής. &
11. Χένρι Ράεμπουρν (1756 - 1823), Ζωγράφος. Δύο σημαντικότατοι Επιστήμονες
επηρεάστηκαν άμεσα από Σκωτσέζους Λόγιους, οι: Βενιαμίν Φραγκλίνος (1731 -
1802), Συγγραφέας, Πολιτικός, Εφευρέτης και Διπλωμάτης & Έρασμος Δαρβίνος
(1706 - 1790), Ιατρός, Φιλόσοφος και Φυσιοδίφης.
Στην Ιταλία, υπήρξαν τμήματα
της Κοινωνίας τα οποία γνώρισαν σημαντικές αλλαγές από την επιρροή του
Διαφωτισμού, όπως όταν ο Λεοπόλδος Β´ της Τοσκάνης που κατάργησε την θανατική
ποινή στην Τοσκάνη, καθώς κι όταν με τη σταδιακή μείωση της επιρροής της
Εκκλησίας αυξήθηκαν οι επιστημονικές ανακαλύψεις, όπως με τον Αλεσάντρο Βόλτα
και τον Λουίτζι Γκαλβάνι.
Στη Ρωσία η Κυβέρνηση
ενθάρρυνε ανοικτά την διάδοση των Γραμμάτων και των Τεχνών στα μέσα του 18ου
αιώνα και κατά την περίοδο αυτή δημιουργήθηκε το πρώτο Ρωσικό Πανεπιστήμιο,
πολλές Βιβλιοθήκες, Μουσεία, Θέατρα κι Ανεξάρτητες Εφημερίδες. Οι εξελίξεις
αυτές στηρίχθηκαν σημαντικά και στις πρωτοβουλίες που πήρε η Μεγάλη Αικατερίνη
ως Προστάτις των Τεχνών και της Εκπαίδευσης, διατηρούσε επικοινωνία με τον
Βολταίρο, καθώς και τον Μαθηματικό Λέοναρντ Όιλερ. Ο Ρωσικός Διαφωτισμός
διέφερε από τον Ευρωπαϊκό ως προς το ότι στόχευε στον Εκσυγχρονισμό όλων των
πτυχών της ζωής στη Ρωσία και την ελαχιστοποίηση της Δουλοπαροικίας,
στοχεύοντας περισσότερο στον Διαφωτισμό του ατόμου παρά συλλογικά της
Κοινωνίας.
Στο νεοσύστατο Κράτος
των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής υπήρξαν σημαντικές Προσωπικότητες, όπως ο
Βενιαμίν Φραγκλίνος κι ο Τόμας Τζέφερσον, οι οποίοι είχαν κυρίαρχο ρόλο στη
διάδοση των Διαφωτιστικών Ιδεών στη Χώρα, κυρίως ως προς τις Ιδέες περί
Πολιτικής με προέλευση από την Αγγλία, Σκωτία και Γαλλία. Κατά την Περίοδο του
Διαφωτισμού υπήρξε μεγάλη έμφαση στις έννοιες της Ελευθερίας, Δημοκρατίας,
Ρεπουμπλικανισμού κι Ανεξιθρησκίας. Η Θρησκεία δέχτηκε ισχυρή αμφισβήτηση από
έργα της εποχής, όπως το "Η εποχή της Λογικής" του Τόμας Πέιν κι η "Βίβλος
του Τζέφερσον" του Τόμας Τζέφερσον.
Ο Ελληνικός
Διαφωτισμός.
Tο φαινόµενο του
Ελληνικού Διαφωτισµού ξεπερνά τα στενά όρια της Εθνικής και µίας στενά
εννοούµενης γεωγραφικής οριοθέτησης. Aντανακλά ένα σύνθετο πλέγµα Ανανεωτικών
Ρευµάτων στον Βαλκανικό Χώρο υπό Οθωµανική Κυριαρχία. Χώρο στον οποίο η
Ελληνική γλώσσα λειτούργησε ως οχηµατική γλώσσα, ως γλώσσα του Εµπορίου κι ως
γλώσσα Παιδείας, ιδίως σε µερικές εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως στις Παραδουνάβιες
Hγεµονίες. Eπέδρασε σ’ έναν ευρύτατο Γεωπολιτικό Χώρο που αντιστοιχεί στη
Nοτιο-Aνατολική Eυρώπη ως τα παράλια της Mικράς Aσίας. Προσέλαβε ευρύτερο
βαλκανικό χαρακτήρα, καθώς συµπεριέλαβε Έλληνες και µη Έλληνες εξελληνισµένους
Λογίους. Σ’αυτό το σχήµα προσµετρώνται κι ορισµένουι δυναµικοί Πυρήνες Παιδείας
που µορφοποιήθηκαν εξαιτίας των ευνοϊκών εµπορικών συγκυριών στις Ελληνικές
Παροικίες της Kεντρικής Eυρώπης, της Nότιας Pωσσίας (π.χ. Oδησσός) και της
Δυτικής Eυρώπης (Bενετία, Bιέννη, Παρίσι, κ.ά.). Ένα από τα πλέον δυναµικά
χαρακτηριστικά του Ρεύµατος ήταν η κυρίαρχη παιδαγωγική και εκλαϊκευτική του
ροπή. Aφοµοίωσε µε εκλεκτικό τρόπο διάφορες τάσεις των αντίστοιχων Δυτικών
Ρευµάτων, κυρίως του Αγγλικού, Γαλλικού, Ιταλικού και Γερµανικού Διαφωτισµού.
Η Περίοδος του
Ελληνικού Διαφωτισμού διακρίνεται γιά την ενεργοποίηση της Ελληνικής Κοινωνίας:
Διανοουμένων, Εμπόρων, Κληρικών κ.ά., προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας της
Παιδείας, εξαιτίας της ουσιαστικής βελτίωσης των Κοινωνικών κι οικονομικών
συνθηκών των Υπόδουλων Ελλήνων. Οι Έλληνες Ομογενείς των οργανωμένων Παροικιών
της Ευρώπης έγιναν η αιχμή του δόρατος στη διαφωτιστική προσπάθεια,
χρηματοδοτώντας Σχολεία κι εκδόσεις βιβλίων, χορηγώντας ικανά χρηματικά ποσά
γιά Σπουδές στο εξωτερικό και γενόμενοι Φορείς Εκπαιδευτικής Ανανέωσης. Στην
Ελλάδα οι Έμποροι κι οι Ναυτικοί έφερναν την πεποίθηση ότι η Παιδεία μπορεί να
γίνει φορέας καλύτερης κι ελεύθερης ζωής, ενώ παράλληλα αναζητούσαν νέους
Διδάσκαλους γιά την Εκπαίδευση των παιδιών τους
Κατά τη διάρκεια της
Οθωμανικής Κυριαρχίας υπήρξε ύφεση στην Εκπαίδευση η οποία περιορίστηκε κυρίως
σε θέματα σχετικά με τη Θεολογία και τη Λειτουργική. Το βάρος του
Εκσυγχρονισμού της Εκπαίδευσης και του διανοητικού βίου ανέλαβαν οι Έλληνες
Λόγιοι της Περιόδου μέσω της στροφής προς την Κλασική Αρχαιότητα, της επαφής με
τον Στοχασμό, τις ανακαλύψεις και τα επιστημονικά επιτεύγματα της Δυτικής
Ευρώπης. Έτσι, η στροφή της Νεοελληνικής Σκέψης προς τ' αρχαία κείμενα υπήρξε
το μέσο γιά την Εθνική Αυτοσυνειδησία, ενώ η μετακένωση, σύμφωνα με τον
Αδαμάντιο Κοραή, των επιτευγμάτων της Ευρωπαϊκής Σκέψης κι Επιστήμης στην
Ελληνική Ανατολή αναπροσανατόλισε το περιεχόμενο και τους Στόχους της Ελληνικής
Εκπαίδευσης. Μεγάλη συμβολή στην Παιδεία του Έθνους είχαν κι οι Ιατροί που
επέστρεφαν στην Ελλάδα μετά από τις Σπουδές τους στην Ευρώπη: λόγω του
επαγγέλματός τους έρχονταν σε επαφή με όλον τον πληθυσμό, ενώ λόγω της επιρροής
που είχαν στους Τούρκους προστάτευαν κι άλλους διδάσκοντες. Πολλοί άφησαν την
Ιατρική κι ασχολήθηκαν με τη συγγραφή και διδασκαλία άλλων αντικειμένων. Στον
Ελληνικό Διαφωτισμό πρωτοστάτησαν Ιερωμένοι, από το Βαθμό του Επισκόπου μέχρι
του Μοναχού. Τα περισσότερα βιβλία κι οι εκδόσεις προέρχονται από τον χώρο του
Κλήρου, συνδέοντας τον Ελληνικό Διαφωτισμό με την καλλιέργεια των Κλασικών
Γραμμάτων, σε μία πορεία που αρχίζει από τους Πατέρες της Εκκλησίας και φτάνει
μέχρι την Τουρκοκρατία. Γιά την απαλλαγή από το παραδοσιακό Θρησκευτικό Πνεύμα
της Εκπαίδευσης και της στροφής σε πιό εκκοσμικευμένα Προγράμματα Διδασκαλίας με
την εισαγωγή της Αρχαίας Ελληνικής Παιδείας έγιναν προσπάθειες κι από τον χώρο
της Εκκλησίας. Ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης στις αρχές του 17ου αιώνα
οργάνωσε την Εκπαίδευση σε νέες βάσεις. Η Ανασυγκρότηση της Πατριαρχικής Σχολής
της Κωνσταντινούπολης, με την εισαγωγή της Αρχαιοελληνικής Φιλοσοφίας στα
Προγράμματα Σπουδών, η ίδρυση Τυπογραφείου, η μετάφραση της Καινής Διαθήκης σε
απλούστερη γλώσσα -γιά να γίνεται κατανοητή απ' όλους- κι οι συνεχείς Εγκύκλιοί
του ήταν ορισμένες από τις Εκπαιδευτικές Πρωτοβουλίες του. Αποτέλεσμα αυτή της
ενεργοποίησης ήταν η ποσοτική και ποιοτική αύξηση των Ελληνικών Σχολείων.
Πολλοί Διδάσκαλοι εισήγαγαν νέες μεθόδους διδασκαλίας και δίδαξαν τις νέες
ανακαλύψεις της Επιστήμης, ενώ άλλοι μετέφρασαν βιβλία στην Ελληνική με παρόμοιο
περιεχόμενο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κωνσταντίνου Κούμα, ο οποίος
μετέφρασε Γαλλικά βιβλία Μαθηματικών και Φυσικής. Την περίοδο 1809 - 1812
δίδαξε στο Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης, όπου παρέδιδε δημόσια μαθήματα Φυσικής
και Χημείας, με πειράματα σε πλήθος κόσμου.
Η εισαγωγή στην
Ελληνική Εκπαίδευση Επιστημονικών Γνώσεων και Μεθόδων αντικατόπτριζε τις
αλλαγές στο διανοητικό πεδίο και φανέρωνε την αυτονόμηση σε μεγάλο βαθμό της
Ελληνικής Σκέψης από τη ζωντανή Χριστιανική Παράδοση. Ωστόσο, αυτές οι αλλαγές
δεν έγιναν εύκολα ούτε διέθεταν γενικό χαρακτήρα. Οι παραδοσιακές πρακτικές και
προσανατολισμοί της Εκπαίδευσης έδειξαν εξαιρετικές αντοχές στις προσπάθειες
αντικατάστασής τους κι η αντίδραση των Φορέων τους ήταν έντονη. Οι περιπέτειες
πολλών Ελλήνων Διαφωτιστών σ' Ελληνικά Σχολεία της εποχής είναι τα τεκμήρια της
επώδυνης προσπάθειας των Ελλήνων Λογίων γιά τον αναπροσανατολισμό της
Εκπαίδευσης. Αυτή η αντίδραση οφειλόταν κυρίως στην μακρά Ελληνική Παράδοση,
από την Αρχαιότητα διαμέσου των Ρωμαϊκών Χρόνων, που διατηρήθηκε επί της ουσίας
καθόλη την Τουρκοκρατία κι ενισχυόταν από την δικαιολογημένη ιστορικά μακραίωνη
καχυποψία της Ανατολικής Εκκλησίας προς τη Δύση. Η στροφή προς τις Επιστήμες κι
η εκλαΐκευση των Δυτικών Θετικών Επιστημών του 18ου αιώνα, που εντάσσεται στο
Πνεύμα του Διαφωτισμού, δεν προκάλεσε σε πρώτη φάση την αντίδραση της Εκκλησίας
ή των Συντηρητικών Λογίων που διηύθυναν τις Ελληνικές Σχολές εκείνη την
περίοδο. Οι διάφορες διαφωνίες παρέμειναν σε χαμηλούς τόνους. Η κύρια αντίδραση
στον Διαφωτισμό, ιδιαιτέρως μετά από την Γαλλική Επανάσταση, προερχόταν από τον
τοπικό Κατώτερο Κλήρο κι από τους παλαιότερους Καθηγητές των Ελληνικών
Σχολείων, οι οποίοι έβλεπαν στο πνεύμα του Διαφωτισμού, τον κίνδυνο της
κατάλυσης της Ορθόδοξης Παράδοσης, της επικράτησης της Δυτικής Εκκλησίας ή και
του Αθεϊσμού, την ανατροπή των Παραδοσιακών Αξιών που διατήρησαν το Γένος στη
ζωή. Από αυτή την Ομάδα προέρχονται οι καταγγελίες προς το Πατριαρχείο κι οι
διωγμοί Λογίων από τις διάφορες Σχολές. Σε αυτούς κάποτε προσχώρησαν και Λόγιοι
μεγάλου διαμετρήματος, που νωρίτερα υπήρξαν Φορείς του Νέου Πνεύματος, όπως ο
Ευγένιος Βούλγαρης. Οι Λόγιοι της Εκκλησίας αποκήρυσσαν τις υλιστικές πλευρές
του ∆ιαφωτισμού: των αντιλήψεων που προβάλλουν την Οντολογική Αυτονομία της
Ύλης. Η συντριπτική πλειοψηφία των Λογίων, που ήταν Οπαδοί των Διαφωτιστικών
Ιδεών, αν και στα έργα τους πολλές φορές αναφέρονταν υλιστικές θέσεις,
παρέμειναν Ορθόδοξοι, ίσως διότι φοβήθηκαν γιά την κατάλυση της Πνευματικής
Τάξης και την αλλοτρίωση του Ποιμνίου τους. Μιά άλλη Ομάδα, που επρόσκειτο
στους Φωτισμένους Φαναριώτικους και στους Πατριαρχικούς Κύκλους, των οποίων τα
Ιδανικά προσέγγιζαν το πρότυπο μίας Φωτισμένης Μοναρχίας και της εκ των έσω
σταδιακής αλώσεως της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αντέδρασε στις Επαναστατικές
Ιδέες και στο Πνεύμα του Διαφωτισμού κι η στάση τους ήταν από θετική έως ήπια
καταδικαστική. Στον Ελληνικό Διαφωτισμό υπάρχουν στοιχεία επιβίωσης ή κι
αναβίωσης του Βυζαντίου. Αρχικά -αντίθετα με την κοινή αντίληψη ότι η Εκκλησία αντιπροσώπευε
τη Συντήρηση- κι επέβαλε μία Θρησκευτική Παιδεία όπως στο Βυζάντιο: η
Εκπαίδευση στο Βυζάντιο ήταν Θεσμός της Πολιτείας που έδινε έμφαση στους
Αρχαίους Συγγραφείς. Το ενδιαφέρον γιά τους Έλληνες Κλασικούς ήταν ένας από
τους τομείς στους οποίους κατά τον Ελληνικό Διαφωτισμό παρατηρείται μία στροφή
προς το Βυζάντιο. Δεύτερο σημείο επιβίωσης της Βυζαντινής Παράδοσης είναι η
Ιστορική Συνείδηση, η οποία προσδιορίζεται ως υπερηφάνεια γιά τους Προγόνους,
γιά το Γένος. Αυτή η στροφή προς την Αρχαιότητα δεν εμφανίστηκε στον 18ο αιώνα,
αλλά ήταν και προτεραιότητα του Βυζαντίου. Τρίτο σημαντικό στοιχείο στην
ιδεολογία του 18ου που είναι βυζαντινή παράδοση είναι η Μεγάλη Ιδέα του Γένους,
οι ρίζες της βρίσκονται στη χρησμολογική Ιδεολογία της Βυζαντινής Κοινωνίας.
Ο Διαφωτισμός, με κύριο
όπλο του την Ελληνική Τυπογραφία, μεταδόθηκε μέσω των Παροικιών και στον
Υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια καθυστέρηση λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που
επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες Ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών
και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε στη συνέχεια τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο,
κατά την περίοδο 1750 - 1821, ενός Πνευματικού Κινήματος ανάλογου του
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
Αναπτύχθηκε κι εδώ
έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις Ιδέες, όπως Ελευθερία,
Δικαιοσύνη, Ανεξιθρησκία, Αρετή κι επιστήμη, με αντικειμενικό σκοπό τον Φωτισμό
των Υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους.
Παράλληλα εκείνο το διάστημα ιδρύθηκαν Σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία και
μελετήθηκαν οι Θετικές Επιστήμες. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός αναφέρεται σ' ένα
Πνευματικό Κίνημα που είχε κύριο αίτημα την Παιδεία των Ελλήνων.
Οι Ιδεολογικοί
Προσανατολισμοί των Φορέων του Διαφωτισμού στον Ελληνικό Χώρο έχουν μεγάλο
εύρος κι εκτείνονται από την προσκόλληση σε Παραδοσιακές Αξίες μέχρι την πλήρη
αποδοχή των Ευρωπαϊκών Ιδεών. Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού είναι μεταξύ άλλων ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, οι
Συγγραφείς της Νεωτεριστικής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος
Κωνσταντάς, ο Άνθιμος Γαζής κι ο ανώνυμος Συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας.
Κορυφαίοι αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής κι ο Αδαμάντιος Κοραής.
Ο Ρήγας Βελεστινλής ή
Φεραίος(1757 - 1798) επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο
συγγραφικό του έργο να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της Δυτικής Σκέψης και
να τους προετοιμάσει γιά τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστικό από
την άποψη αυτή είναι το έργο του "Φυσικής Απάνθισμα", με το οποίο
προσπαθεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την Ορθολογική Σκέψη μέσω των
Φυσικών Επιστημών. Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει
στη Γαλλία και στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τύπωσε μία σειρά από
χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει
παρουσιαστικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία
με πατριωτικό περιεχόμενο. Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή Εξέγερση όλων των
Βαλκανικών Λαών εναντίον του Δυνάστη και την ίδρυση μίας Παμβαλκανικής
Ελληνικής Δημοκρατίας. Τρία έτη μετά την έκδοση της Χάρτας, ο Άνθιμος Γαζής
επιμελήθηκε μίας νεότερης έκδοσής της, μικρότερων διαστάσεων, με την ονομασία "Πίναξ
γεωγραφικός της Ελλάδος". Λίγα χρόνια αργότερα, το έργο της προετοιμασίας
των Υπόδουλων ανέλαβε η Φιλική Εταιρεία, που κατόρθωσε να οργανώσει τους
Έλληνες προς τον Στόχο της Εθνικής Απελευθέρωσης.
Στις πρώτες δύο
δεκαετίες του 19ου αιώνα, περίοδο κορύφωσης του Ελληνικού Διαφωτισμού, οι
πνευματικές εκδηλώσεις ήταν σε μεγάλη έξαρση, εξαιτίας της εμφάνισης μεγάλων
μορφών των Γραμμάτων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Νεόφυτος
Δούκας, ο Άνθιμος Γαζής, ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο
Κωνσταντίνος Οικονόμος, ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ο Θεόφιλος Καΐρης κι άλλοι.
Παρ' όλες τις προσδοκίες, η Φιλελεύθερη Πολιτική που ενστερνιζόταν ο
Διαφωτισμός, δεν ήταν η τελική πολιτική επιλογή που επιβλήθηκε από τις
Προστάτιδες Δυνάμεις κι οι περισσότεροι από τους Λόγιους Εκπροσώπους του είτε
απομακρύνθηκαν από τις Σχολές που δίδασκαν (Γρηγόριος Κωνσταντάς) είτε είδαν τα
βιβλία τους να καίγονται δημόσια (Κοραής). Οι περιπτώσεις των Θρησκευτικών
Διώξεων του Θεόφιλου Καΐρη, του Ανδρέα Λασκαράτου και του Ποιητή Παναγιώτη
Συνοδινού, που έγιναν δεκτές μ' ενθουσιασμό από το Κοινωνικό Σώμα, συνιστούν
τεκμήρια του ασυμβίβαστου με την Ελληνική Παράδοση Πνεύματος του Ευρωπαϊκού
Διαφωτισμού κι επιβεβαίωσαν το χάσμα μεταξύ της Ελληνικής και της Ευρωπαϊκής
Παράδοσης.
Ανάμεσα στις πολλές
σημαντικές Προσωπικότητες του Ελληνικού Διαφωτισμού διακρίνονται οι: 1.
Μεθόδιος Ανθρακίτης (1660 - 1736), Εφημέριος στον Ναό του Αγίου Γεωργίου της
Βενετίας και Διορθωτής κειμένων αρχικά στον Εκδοτικό Οίκο στη Βενετία των
Γλυκήδων από τα Ιωάννινα, από το 1710-'22 έγινε Διευθυντής στη Σχολή Κυρίτζη
στην Καστοριά και στη συνέχεια στη Σιάτιστα και στη Μπαλάνειο Σχολή των
Ιωαννίνων. 2. Ευγένιος Βούλγαρης (1716 - 1806), είναι ένας σημαντικός
Εκπρόσωπος του Ελληνικού Διαφωτισμού. Υπήρξε θαυμαστής του Βολτέρου κι ο πιο
θερμός υποστηρικτής του. Έγραψε πολλά Επιστημονικά, Θεολογικά και Φιλοσοφικά
Συγγράμματα. 3. Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1730 - 1800). Ασχολήθηκε με τα Παιδαγωγικά
και τις Φυσικές Επιστήμες. Στο Γλωσσικό Πρόβλημα τάχθηκε υπέρ της Κοινής. 4.
Δημήτρης Καταρτζής-Φωτιάδης (1730-1800), Προοδευτική Προσωπικότητα που
επηρεάστηκε από τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Οι φιλοσοφικές του αντιλήψεις
βρίσκονται μέσα στο Δοκίμιό του "Γνώθι σαυτόν". 5. Αδαμάντιος Κοραής
(1748 - 1833). Η Προσωπικότητα του Κοραή σημάδεψε την Ελλάδα από μορφωτική κι
από πολιτική άποψη. Οι γνώσεις του κι η παρουσία του στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό τον κατατάσσουν ανάμεσα στους κορυφαίους Φιλόλογους στον Ευρωπαϊκό
Χώρο. & 6, Ρήγας Φεραίος (1757 - 1798). Γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας
το 1757. Σπούδασε στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπου και άρχισε την πολιτική
του προσπάθεια. Τα έργα του Ρήγα έχουν Πολιτικό, Ιδεολογικό κι Επαναστατικό
Περιεχόμενο, επηρεασμένο από το Γαλλικό Πνεύμα. Πέρα από το συγγραφικό του έργο
και την Πολιτική του Δράση, ενδιαφέρθηκε γιά την Εκπαίδευση των Ελλήνων,
γνώριζε πως μέσα από την Αναγέννηση της Παιδείας θα έρθει κι η Αναγέννηση του
έθνους. Το Όραμα του ήταν η Απελευθέρωση των Λαών της Βαλκανικής κι η
δημιουργία μιάς ενιαίας Πολιτικής Ενότητας.
Πέρα από τους
Πρωταγωνιστές του Ελληνικού Διαφωτισμού υπάρχουν και μερικά κείμενα της εποχής.
Η Ελληνική Νομαρχία, ο Ανώνυμος του 1789 κι ο Ρωσαγγλογάλλος, έχουν πολιτικό
περιεχόμενο, ασκούν κριτική στους Φορείς Συντηρητικών Ιδεών και σε όσους
αδιαφορούν γιά την Ελευθερία του Γένους κι αναφέρονται στη Θεωρία και στη Σκέψη
που πρέπει να έχουν οι Έλληνες γιά να οργανώσουν τον Ένοπλο Αγώνα τους.
Εκφραστές των Ιδεών του Διαφωτισμού ήταν και διάφορα Περιοδικά της εποχής,
ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει ο Ερμής ο Λόγιος κι η Φιλολογική Εταιρεία
Βουκουρεστίου, με την υποστήριξη της οποίας εκδόθηκε.
Οι Ιδέες του
Διαφωτισμού, δηλαδή του Ορθολογικού Ανθρώπου που θέτει ως σκοπούς τη Γνώση, την
Ελευθερία και την Ευτυχία, διαχύθηκαν στον Ελλαδικό Χώρο, όταν διαμορφώθηκαν οι
κατάλληλες συνθήκες στις αρχές του 18ου. Ως χρονικά όρια αυτού του ρεύματος
προσδιορίζονται μεταξύ του 1700 - 1821: από εποχής Βολταίρου, η Προδρομική
Περίοδος, με την ανάθεση της Εξουσίας των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών σ' Έλληνες
Ηγεμόνες κι αργότερα με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1774, που
αρχίζει η Ανακαινιστική Περίοδος, όπου η μεγαλύτερη ακμή του οδήγησε στην
Ελληνική Επανάσταση του 1821. Βασικά στηρίγματα αυτού του Ρεύματος ήταν η
Οικονομική Ανάπτυξη που εμφάνισαν κάποιες Περιοχές κι η Τυπογραφία, με τη
διάδοση του Γραπτού Λόγου. Η σημασία του Ελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε ο
βασικότερος παράγοντας στην ανάπτυξη της Εθνικής Συνείδησης των Νεοελλήνων.
Κύριοι Φορείς του
Ελληνικού Διαφωτισμού είναι οι Έλληνες που ζουν στη Δύση. Αυτοί παρακολουθούν
από κοντά όλες τις αλλαγές που γίνονται στη Σκέψη, παρακολουθούν τις
ανακαλύψεις πάνω στις νέες Τεχνικές, ανακαλύπτουν τις Ιδεολογικές Αρχές πάνω
στις οποίες πραγματοποιείται η Γαλλική Επανάσταση. Αυτό το κοινωνικό και
πολιτικό γεγονός δανείζει τις Αρχές στον Ελληνικό Διαφωτισμό. Εκείνη την εποχή
η Ευρώπη ανακαλύπτει τον Φιλελευθερισμό και την ανάγκη της Αυτοδιάθεσης των
Λαών. Οι Έλληνες της Δύσης αντιλαμβάνονται πως μόνο με την Πνευματική
Αναγέννηση των Υποδούλων θα μπορέσει να ωριμάσει η Ιδέα της Επανάστασης. Μέσα
σε αυτά τα δεδομένα πολλοί μορφωμένοι Έλληνες συμμετείχαν στην διάδοση των
Ιδεών του Διαφωτισμού, που προσαρμόστηκαν στις ανάγκες του Υπόδουλου Γένους.
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός
είναι Γλωσσικό, Ιδεολογικό, Φιλολογικό και Φιλοσοφικό Ρεύμα που επιχείρησε να
μεταφέρει τις Ιδέες και τις Αξίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, στον χώρο που
ζούσαν άνθρωποι Ελληνικής Εθνικής Συνειδήσεως, Ορθόδοξου Γένους, στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Αυτός αποτελεί γηγενές κι ενδογενές φαινόμενο του Ελληνισμού που
συναντιέται με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό κι επηρεάζεται από αυτόν, χωρίς η
αρχική του δυναμική να πάψει να είναι εγχώρια. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός έχει τις
ρίζες του στον 15ο αιώνα κι υπό την επιρροή του Ευρωπαϊκού Πνεύματος
συστηματοποιεί έως τις αρχές του 19ου αιώνα την Ιδέα της Εθνικής Ταυτότητας γιά
τους πληθυσμούς των Αρχαίων Ελληνικών Επικρατειών. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός ήταν
ένα Πνευματικό Κίνημα με Αίτημα την Παιδεία των Ελλήνων. Ξεκίνησε σε περιοχές
στις οποίες ήκμαζε το ελληνικό στοιχείο σε διάφορους τομείς δραστηριότητας. Τα
υπάρχοντα μέσα εκπαίδευσης, δηλαδή οι σχολές, οι ακαδημίες και τα ελληνικά τυπογραφεία,
βοήθησαν τις διαδικασίες της αφομοίωσης και ενδεχομένως της μετάλλαξης των
ιδεών. Στις ίδιες περιοχές υπήρχε οικονομική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα να
γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση η Παιδεία. Οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι ήλθαν σε
επαφή με το ευρωπαϊκό πνεύμα και μεταφράστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα στην
Ελληνική τα έργα του Λοκ, του Καρτέσιου, του Ρουσσώ, του Λάιμπνιτς και του
Βολταίρου.
Ο Ελληνικός
Διαφωτισμός, όπως κι ο Δυτικοευρωπαϊκός, εναντιώνεται στο Πολιτικό, Κοινωνικό
και Θρησκευτικό Κατεστημένο της εποχής του. Ζητά Παιδεία γιά όλους κι απαλλαγή
του Ανθρώπου από την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία. Παρουσιάζει όμως δύο
σημαντικές διαφορές. Ως ιδεολογικό ρεύμα απευθύνθηκε σε Υπόδουλους, συνεπώς το
κύριο Αίτημά του υπήρξε η Απελευθέρωση του Έθνους. Στην Παιδεία και στους
Ένοπλους Αγώνες εναπόθεσαν οι Έλληνες -ιδιαιτέρως ο Αδαμάντιος Κοραής- ένα
μεγάλο μέρος των ελπίδων τους γι' Απελευθέρωση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο
Κοραής, από τις 53 σελίδες του "Υπομνήματος περί της παρούσης καταστάσεως
του πολιτισμού εν Ελλάδι", ένα από τα σημαντικότερα προεπαναστατικά
κείμενα, αφιερώνει τις 12 στην ανάπτυξη του Ναυτικού στην Ύδρα, τις 7 στους
Σουλιώτες κ.λ.π. Ο Ελληνικός Διαφωτισμός συνδέεται άμεσα με την Ελληνική
Επανάσταση, σημαντική θεωρείται η χρονική οριοθέτηση του. Ο Κοραής τοποθετεί
την εμφάνιση του φαινομένου στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Σημειώνει ότι δύο
ήταν τ' αξιοσημείωτα γιά τους Έλληνες γεγονότα της εποχής: Η άνθιση του
Ελληνικού Εμπορίου -που έφερε κι άνθιση της Παιδείας- κι ο Ρωσοτουρκικός
Πόλεμος του 1769 (Ορλωφικά και Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, 1774-1821).
Στον Πρώιμο Διαφωτισμό
ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1660 - 1736) είναι ο πρώτος που αποκλίνει από την
επίσημη θέση της τότε Εκκλησίας, η Φιλοσοφία στην υπηρεσία της Θεολογίας κι ο
πρώτος που αντικατέστησε την Αρχαΐζουσα ως γλώσσα διδασκαλίας με τη Δημώδη.
Δίδασκε Λογική και Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Καρτέσιο (Descartes) και
Μαλμπράνς (Malebranche). Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης υπήρξε προδρομική φυσιογνωμία.
Οι νεωτερικές του ιδέες τον έφεραν σε σύγκρουση με Λόγιους της εποχής του και
μερίδα του τότε Εκκλησιαστικού Κύκλου. Η "Οδός μαθηματικής με τμήματα
γεωμετρίας, τριγωνομετρίας, άλγεβρας, σφαιρικής αστρονομίας κ.α." είναι το
πρώτο Ελληνικό, ολοκληρωμένο, Μαθηματικό Εγχειρίδιο της Νεότερης Ιστορίας μας,
γραμμένο από τον Μεθόδιο Ανθρακίτη γιά χρήση στα Ελληνικά Σχολεία κατά την
εποχή της Τουρκοκρατίας. Μετά τον θάνατό του ο Μαθητής του Μπαλάνος
Βασιλόπουλος εκδίδει τα βιβλία του "Λογική Ελάττων και Εισαγωγή της
Λογικής (δίδασκε στη Σχολή Κυρίτζη στην Καστοριά, 1710 - 1822).
Οι θέσεις των
κυριότερων Εκπροσώπων του Ελληνικού Διαφωτισμού γιά την Παιδεία του Έθνους κ' ιδιαιτέρως
γιά τη γλώσσα που πρέπει αυτή να χρησιμοποιεί:
Ο Θεόφιλος ο
Κορυδαλλεύς (1571-1646) μετέφερε με τη διδασκαλία του στην Αθήνα, τη Ζάκυνθο,
την Κεφαλονιά -γεγονός που μας οδηγεί σε αναγκαστική θεώρηση του Διαφωτισμού
στα Επτάνησα- και στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης υπό τον Πατριάρχη
Κύριλλο Α΄ Λούκαρι, το Ουμανιστικό Πνεύμα της Αναγέννησης. Χρησιμοποιεί την
αττικίζουσα γλώσσα ως όργανο της Φιλοσοφικής Παιδείας. Προς την επιλογή του, με
την οποία ταυτίστηκε αργότερα κι ο Ευγένιος Βούλγαρης, αντέδρασαν οι
Διαφωτιστές Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Δημήτριος Καταρτζής, Αθανάσιος Ψαλίδας κι ο
Αδαμάντιος Κοραής. Τις ίδιες απόψεις ακολουθεί έναν αιώνα αργότερα ο Νικόλαος
Μαυροκορδάτος, με αποτέλεσμα η πρόσληψη της Νεωτερικής Φιλοσοφίας να γίνεται με
φορέα μία γλώσσα με αρχαϊκό χαρακτήρα, καθορισμένη κυρίως από Ακαδημαϊκές
Συμβάσεις. &
Ένας από τους πρώτους
που προσπάθησε να δει συγχρονικά τη γλώσσα και να την απαλλάξει από το βάρος
της Ιστορίας της ήταν ο Δημήτριος Καταρτζής, ο οποίος έγραψε μιά από τις πρώτες
Γραμματικές της Σύγχρονης Ελληνικής, έτσι όπως μιλιόταν στην Κωνσταντινούπολη
προς το τέλος του 18ου αιώνα. Θεωρώντας πως δεν είναι δυνατόν να υπάρχει
φραγμός στην Επιστημονική Γνώση, θέλησε έτσι να τραβήξει μία διαχωριστική
γραμμή ανάμεσα στην Αρχαία γλώσσα και τη Σύγχρονη απόγονό της, αλλά η πρότασή
του πέρασε απαρατήρητη και τελικώς εγκαταλείφθηκε. Οι απόψεις του Καταρτζή γιά
το Γλωσσικό Ζήτημα αποτελούσαν το πιό ριζοσπαστικό τμήμα της Διαφωτιστικής του
Θεωρίας. Σε αντίθεση με τον Ευγένιο Βούλγαρη, ο οποίος υποστήριζε ότι μόνο το
αττικό ύφος θα μπορούσε να εκφράσει τα υψηλά νοήματα της Φιλοσοφίας, κατά
συνέπεια ήταν η μόνη γλώσσα που άρμοζε στον Διαφωτισμό, ο Καταρτζής τόνιζε τις
αρετές και τις δυνατότητες του Νεότερου Ελληνικού Ιδιώματος. Θεωρούσε πως η
ομιλούμενη Νεοελληνική διαθέτει μελωδία, ρυθμό και την πειθώ στα ρητορικά της
και μπορεί συνεπώς να χρησιμοποιηθεί γιά την γενική Αγωγή του Έθνους. Γιά τους
Υπερασπιστές της Φυσικής Γλώσσας δεν θα έπρεπε να αισθάνεται κάποιος αμηχανία
αποδεχόμενος τη Ζώσα Ελληνική ως το όργανο έκφρασης του Έθνους, καθώς σε όλη
της Ευρώπη του Διαφωτισμού η ομιλούμενη Φυσική Γλώσσα είχε θριαμβεύσει κι είχε
οδηγήσει τις Λογοτεχνίες Ευρωπαϊκών Λαών που ακολούθησαν το ρεύμα, σε μία νέα
ακμή.
Παρότι οι ρίζες του
Γλωσσικού Διχασμού είναι αρχαιότερες, στις ανακατατάξεις της περιόδου του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού η σύγκρουση φαίνεται να προσλαμβάνει ένα νέο σχήμα,
διατηρώντας ωστόσο το αρχικό θεμέλιο της σύγκρουσης. Η παραγωγή της Ιδεολογίας
του Ελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε έργο μεμονωμένων Προσωπικοτήτων, σε αντίθεση με
ό,τι συνέβαινε στην υπόλοιπη Ευρώπη.